Skip to main content

Hoe je met een gedachtestreepje de toon van een zinsdeel verandert

gedachtestreepjes

Toen ik het boek ‘It’ van Stephen King op tienjarige leeftijd las – eigenlijk was ik iets te jong – werd ik niet op slag alleen verliefd op de verhalen van The king of horror. Ik ontwikkelde ook een voorliefde voor gedachtestreepjes. 

‘It’ begint met deze zin:

De verschrikking die nog minstens achtentwintig jaar zou voortduren – zo er al ooit een einde aan kwam – begon voor zover ik weet of kan nagaan met een bootje van papier dat door een straatgoot vol regenwater dobberde. 

Gedachtestreepjes veranderen toon

Het beeld in deze zin is prachtig. Het papieren bootje in het regenwater is niet voor niets de eerste scène van de originele film IT uit 1990 en de remake uit 2017. Maar de openingszin van het boek krijgt ook een onheilspellende klank door het zinsdeel dat King tussen gedachtestreepjes heeft gezet en terloops noemt: ‘– zo er al ooit een einde aan kwam –’. 

Stephen King gebruikt het gedachtestreepje veelvuldig in zijn boeken, die ik inmiddels bijna allemaal heb gelezen. Het zou het best eens kunnen verklaren waarom ik vaak iets te overvloedig gedachtestreepjes gebruik in mijn teksten. Neem bijvoorbeeld één van de meest gelezen artikelen op deze website: Deze 21 woorden kun je altijd schrappen. In het inleidende stuk staan drie zinnen met gedachtestreepjes. Achteraf vraag ik me af of dat nodig was. 

Wat zijn de regels voor gedachtestreepjes? Wanneer gebruik je ze, wanneer kun je ze beter weglaten?

Met gedachtestreepjes maak je ‘oogcontact’

Gedachtestreepjes worden ook wel aandachtstreepjes genoemd. Je gebruikt dit leesteken dan ook vooral om de aandacht te vestigen op een bepaald gedeelte van een zin, of om iets juist ‘even tussendoor’ te vertellen. Zelf zie ik de streepjes als een manier om oogcontact met de lezer te maken. Het is alsof je met de streepjes je lezer aankijkt en zegt: ‘dit stukje van de zin vertel ik je even terloops’, of: let op, nu volgt er iets belangrijks. Ruwweg kun je aandachtsstreepjes op drie manieren inzetten in je tekst. 

1 – Gedachtestreepjes voor terloopse mededeling  

Meestal wordt een gedachtestreepje gebruikt om een tussenzin aan te geven. Middenin een zin vertel je dan bijna achteloos iets tussendoor. Juist door die achteloze stijl krijgt de zin soms een extra lading. Je maakt de lezer nieuwsgierig door te hinten naar een verhaal achter de tussenzin, net als Stephen King in zijn eerste zin van ‘It’. 

Toen Malcolm voorbij liep – hij strompelde toen al een beetje – wisten we nog niet dat het de laatste keer was dat we hem zouden zien. 

Een tussenzin hoeft natuurlijk niet spannend te zijn. Je kunt gedachtestreepjes ook in zakelijke teksten gebruiken, bijvoorbeeld om tussendoor wat achtergrondinformatie te geven. 

Bij onze kapperszaken bent u verplicht om een mondkapje om te doen – wij verstrekken deze gratis – voordat u op de stoel plaatsneemt. 

2 – Gedachtestreepjes om iets te benadrukken 

Je kunt een gedachtestreepje ook gebruiken om iets aan het einde van een zin juist te benadrukken, bijvoorbeeld een onverwachte wending, of een conclusie. 

De appartementen zijn eind 2018 allemaal brandveilig verklaard – vlak voordat ze door een grote brand werden verwoest.   

De man greep met zijn handen naar zijn hoofd toen hij zijn banksaldo zag – hij was blut. 

3 – Gedachtestreepjes als komma’s 

Gedachtestreepjes kun je verder gebruiken om komma’s te vervangen. Soms staan er zoveel komma’s in een zin dat de structuur wat onoverzichtelijk wordt, bijvoorbeeld als je aan een opsomming een bijzin toevoegt.  

Met streepjes kun je de bijzin dan duidelijker markeren, zodat het geheel beter leesbaar wordt. 

Op het terrein staan een hijskraan, een een grote bulldozer, drie steigers – die morgenochtend vroeg worden afgebroken – en een bouwkeet. 

Kortom: je kunt gedachtestreepjes op vele manieren in je teksten verwerken. Pas wel op dat je ze niet te vaak gebruikt. Als je in een alinea meer dan twee gedachtestreepjes gebruikt, krijgt je tekst een onrustig aanzicht. De streepjes eisen namelijk nogal veel aandacht op. Het is dan net alsof je als schrijver constant zit te knipogen naar je lezer.  

Let op: gebruik het goede gedachtestreepje

Zelf gebruikte ik overigens vaak ten onrechte het koppelteken (deze dus: -) als gedachtestreepje. Het juiste gedachtestreepje is het kastlijntje. Dat streepje (deze dus: –) is ongeveer anderhalf keer zo lang als een koppelteken. Het is geen aparte knop op je toetsenbord. Je maakt het op de volgende manier. 

Gedachtestreepje op de Mac: 
ALT en koppelteken 

Gedachtestreepje in Word (Windows) 
CTRL en minteken van numerieke toetsenbord

Gedachtestreepje in Google Docs
Het gedachtestreepje zit niet standaard in Google Docs. De makkelijkste manier om het teken in te voegen? 
1 – Ga naar Extra > Voorkeuren > Vervangingen
2 – Kopieer nu het volgende gedachtestreepje: –
3 – Plak het gedachtestreepje in het veld ‘Door:’ 
4 – Typ in het veld ‘Vervangen’ het teken waarmee je het gedachtestreepje wilt oproepen (bijvoorbeeld twee koppeltekens achter elkaar)

Wil je meer advies over leestekens? In de Spellingwijzer van Onze Taal wordt elk leesteken gedetailleerd besproken

Lees al mijn algemene schrijftips, of in ieder geval de volgende artikelen:
Wanneer gebruik je een komma?
– Sommige leestekens zijn lastig, waarvoor dient de puntkomma?
– Waarom het advies ‘schrijven is schrappen’ niet altijd opgaat

Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.

Boek schrijven?

Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.

Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?

Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!

Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussen

Luister de Schrijfvis-podcast

Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.

Luister de podcast

Dennis Rijnvis

Dennis Rijnvis, journalist voor onder meer De Volkskrant, Quest, Nu.nl en Psychologie Magazine. Maar ook schrijver van de thriller Savelsbos, uitgegeven door Cargo/De Bezige Bij. Op dit blog deel ik mijn inzichten en ervaringen op het gebied van schrijven.

One Comment

  • Marit schreef:

    Hey Dennis,

    Wat leuk om te lezen dat je gedachtestreepjes gebruikt en vooral wanneer. Zelf gebruik ik ze meestal om iets te benadrukken of om een langere zin duidelijker te maken (nu steeds meer mensen moeite lijken te hebben met het lezen van zinsdelen die met komma’s zijn gescheiden).

    Overigens zit het gedachtestreepje gewoon in Word (helaas niet in Google Docs). Als je “spatie”, “koppelteken”, “spatie”, “het volgende woord” en “spatie” typt in Word, wordt het koppelteken automatisch omgezet in het gedachtestreepje. Plaats je het koppelteken later, dan werkt het niet. Ook niet als je de spatie ervoor en erna niet typt, of als je het eerstvolgende woord en de daarbij volgende spatie nog niet hebt getypt…

    Gewoon het koppelteken gebruiken en doortypen dus 😉

Leave a Reply