Een personage bedenken en uitwerken in een roman of thriller, is een vak. Je leert het door de kunst af te kijken van bekende schrijvers en veel te oefenen. In deze post lees je alles over de technieken waarmee gelauerde schrijvers zoals Harper Lee, J.M. Coetzee, Roald Dahl, Mark Haddon en Stephen King hun hoofdpersonen van het papier af laten spatten.

Maar ik deel ook de problemen die ik tegenkwam bij het uitwerken van personages in mijn eigen roman, die in 2013 werd uitgegeven door de Bezige Bij.

Ik had in eerste instantie veel moeite met het uitwerken van de personages in mijn roman Savelbos (lees hier hoe ik mijn boek schreef en hoe jij ook kunt debuteren in 23 stappen). Toen De Bezige Bij/Cargo mijn manuscript in 2009 kocht, waren de redacteuren erg blij met het verhaal, maar het eerste wat de ze opmerkten was: ‘er moet nog wél geschaafd worden aan de personages. Ze zijn een beetje vlak.’

Bij het bedenken van de personages in Savelsbos had ik een denkfout gemaakt. Ik had al mijn personages gebaseerd op een vriendengroep waarmee ik veel optrok op de middelbare school. Bij elke gebeurtenis dacht ik: wat zouden zij hebben gedaan? Op deze manier dacht ik levensechte personages te creëren.

Personage bedenken

Maar het probleem is dat echte mensen meestal te weinig uitgesproken zijn om ze om te toveren in boeiende romanpersonages maken. Mijn vrienden voerden een groot deel van de tijd nietszeggende dialogen in het boek, net als in het echte leven.

“Laten we gaan”
“Heb je haast ofzo?”
“Nee, ik wil nog ergens een hapje eten.”

In een roman wordt dat snel saai. Je hebt als schrijver maar beperkt de tijd (de gemiddelde roman is 80.000 woorden lang) om mensen te overtuigen met je personages. Als het 100 pagina’s duurt voordat ze eindelijk iets spannends of interessants zeggen, zijn je lezers al afgehaakt. Goede schrijvers laten de belangrijkste eigenschappen van hun personages daarom in bijna elke zin terugkomen.

Of zoals de beroemde schrijver Kurt Vonnegut stelt in zijn 8 regels voor het schrijven van fictie.

Elke zin moet één van de volgende twee dingen doen – karakter onthullen of de actie van het verhaal voortzetten.

1 – Personage uitwerken – Creëer conflict

Karakter onthullen doe je in de eerste plaats door gebeurtenissen en dialogen op de spits te drijven. Hoe meer conflict je creëert, hoe meer je personages de randjes van hun persoonlijkheid (hun meest onhebbelijke en emotionele trekjes) moeten laten zien. De nietszeggende dialoog die ik eerder liet zien, zou al een stuk meer karakter onthullen als ik het onderonsje wat meer conflict zou geven en alsvolgt zou opschrijven.

“Laten we gaan”
“Heb je haast ofzo?”
“Je moet niet alles wat ik zeg ter discussie stellen. Je moet gewoon naar me luisteren!”

Je weet nu meteen dat één van de twee personages een nogal dwingende persoonlijkheid heeft.

Maar je hoeft een personage niet zelf aan het woord te laten om conflict te creëren.

Leer van Harper Lee

Neem dit weergaloze voorbeeld van de Amerikaanse schrijfster Harper Lee. Ze introduceert Boo Radley, één van de meest fascinerende personages uit de Amerikaanse literatuur, op een weergaloze manier in haar roman To Kill A Mockingbird (Spaar de Spotvogel). Als lezer bekijk je de kluizenaar in eerste instantie alleen door de ogen van de kinderen die bij hem in de straat wonen.

“Hij komt alleen naar buiten als het pikkedonker is”, zei Jem. “Juffrouw Stephanie Crawford zei dat ze een keer midden in de nacht wakker werd en hij gewoon door het raam naar haar stond te kijken…en dat het net was alsof er een doodshoofd naar haar keek.”

“Heb jij hem nooit ’s nachts gehoord Dill? Hij loopt zo…” Jem liet zijn voeten door het grind slepen. “Waarom dacht je dat juffrouw Rachel haar deur ’s nachts zo goed op slot doet? Ik heb vaak zijn sporen in de achtertuin gezien, en ik heb hem ook een keer aan de hor van onze achterdeur horen krabben, maar toen Atticus kwam was hij weg.”
“Laten we proberen hem naar buiten te krijgen”, zei Dill. “Ik zou wel eens willen weten hoe ie eruitziet.”
Jem zei dat als Dill graag dood wilde, hij alleen maar bij Radley op de deur hoefde te gaan kloppen.

Door deze techniek gebeurt er iets met je als lezer – je wordt gegrepen door de angst van de kinderen en het mysterie dat om Boo Radley heen hangt. Wie is hij? Is hij echt zo kwaadaardig? En waarom? Dat zijn natuurlijk precies de vragen die Harper Lee wil oproepen.

Breng je personage in lastige situaties

Ook met de situaties waarin je personages verstrikt raakt, kun je conflict creëren. Neem de situatie waarmee het romanpersonage Christopher Boone wordt geïntroduceerd in de bestseller The curious incident of the dog in the night-time (Het wonderbaarlijke voorval met de hond in de nacht) van Mark Haddon.

Dit zijn de eerste zinnen van het boek.

Het was 7 minuten na middernacht. De hond lag midden op het gazon voor het huis van mevrouw Shears.
De hond was dood. Er stak een spitvork uit de hond. De tanden van de vork moeten dwars door de hond heen de grond in zijn gegaan, want de vork was niet omgevallen. Ik besloot dat de hond waarschijnlijk met de vork vermoord was omdat ik geen andere wonden zag en ik denk niet dat je een spitvork in een hond zou steken die om een andere reden was doodgegaan, zoals bijvoorbeeld kanker, of een verkeersongeluk. Maar daar kon ik niet zeker van zijn.
Ik trok de vork uit de hond en tilde hem op en knuffelde hem. Uit de gaten van de vork lekte bloed.

Door het conflict en de reactie daarop van de hoofdpersoon weet je meteen dat je te maken hebt met een nogal wereldvreemd jongetje.

2 – Personage bedenken en uitwerken – Schets het karakter van je personage met hun gedachtenkronkels

Niet alleen de handelingen van je personages onthullen hun karakter, minstens zo belangrijk is hun manier van denken. In het eerste hoofdstuk van The curious incident of the dog in the night-time geeft schrijver Mark Haddon ook een weergaloos inkijkje in het hoofd van Christopher Boone. Je beseft al snel dat je waarschijnlijk te maken hebt met iemand die autisme heeft.

Ik heet Christopher John Francis Boone. Ik ken alle landen van de wereld met hun hoofdstad en alle priemgetallen tot 7507.
Ik hou van honden. Je weet altijd wat een hond denkt. Hij heeft vier stemmingen. Blij, verdrietig, boos en geconcentreerd. Ook zijn honden trouw en liegen ze niet omdat ze niet kunnen praten.
Ik hou niet van mensen die tegen me schreeuwen. Dan word ik bang dat ze me gaan slaan of aanraken en dan weet ik niet wat er gaat gebeuren.

Gedachtegangen verraden persoonlijkheid

Deze aanpak werkt natuurlijk niet alleen bij personages met een psychische aandoening. Elk mens heeft gedachtegangen die zijn of haar persoonlijkheid verraden. Neem de openingszinnen van de prachtige roman In ongenade van J.M. Coetzee. Al in de eerste zinnen laat de Zuid-Afrikaanse schrijver zien dat hoofdpersoon David Lurie – een professor aan de universiteit – een pragmatische man is.

Voor een man van zijn leeftijd, tweeënvijftig, gescheiden, heeft hij het probleem van de seks naar zijn idee heel aardig opgelost.
Iedere donderdagmiddag rijdt hij naar Green Point. Stipt om twee uur drukt hij op de bel bij de ingang van Windsor Mansions, zegt zijn naam en gaat naar binnen. In de deur van nummer 112 staat Soraya op hem te wachten.

3 – Personage uitwerken en bedenken – Vertel niet, maar tóón het karakter van je personage

Coetzee had ook kunnen schrijven: Lurie was een gescheiden man en de vaste klant van een prostituee op Green Point, die elke middag om twee uur in de deuropening van haar huis op hem stond te wachten.

Maar de kunst van overtuigende personages creëren, is: niet te veel vertellen. Je kunt het karakter van je hoofdpersonen beter laten zien met acties – zonder commentaar te geven met beschrijvende zinnen. Kortom: show, don’t tell. Lezers willen zelf kennismaken met je hoofdpersoon, zelf een oordeel vellen, net als in het echte leven.

Pas op met conclusies trekken

Zo laat Stephen King in zijn thriller Misery een schrijver ontvoeren door een obsessieve fan, Annie Wilkes, een vrouw van middelbare leeftijd die lijdt aan depressies. Maar dat mag de lezer zelf ontdekken. In zijn schrijfhandboek Over Leven en Schrijven schrijft King:

Ik heb nooit geprobeerd om ronduit te zeggen: ‘Annie was die dag gedeprimeerd en had mogelijk zelfmoordneigingen’, of ‘Annie leek die dag erg gelukkig te zijn’. Als ik dat moet vertellen, heb ik al verloren. Als ik je daarentegen een zwijgzame vrouw met vuile haren kan laten zien die dwangmatig gebak en snoep verslindt en als ik jou de conclusie laat trekken dat Annie zich in de depressieve fase van een manisch-depressieve cyclus bevindt, heb ik gewonnen.

4- Personage bedenken – Geef elk karakter iets begrijpelijks – zelfs als het een psychopaat of boeman is

De karakters in mijn eigen boek waren iets te alledaags. Maar doorschieten naar de andere kant is ook gevaarlijk. Je wilt niet dat een karakter té ver van je lezer afstaat. Een goede schrijver geeft daarom zelfs de grootste psychopaat of de meest wereldvreemde zonderling een paar trekjes die lezers kunnen begrijpen.

Zo roept Annie Wilkes in Misery ook gevoelens van compassie op. Haar huis is een grote bende, ze voelt zich eenzaam en ze eet haar verdriet weg. Aan dat soort zelfmedelijden heeft waarschijnlijk iedereen wel zich wel eens schuldig gemaakt.

King schrijft hierover:

Als ik, al is het maar kort, jou door de ogen van Annie Wilkes naar de wereld kan laten kijken – als ik je haar waanzin kan laten begrijpen – kan ik haar misschien tot iemand maken met wie je meevoelt, of met wie je je zelfs kunt identificeren. Het resultaat? Ze is angstaanjagender dan ooit, want ze is levensecht.

Begrip

Mark Haddon gebruikt deze techniek ook in The curious incident of the dog in the night-time. Als je de gedachtenkronkels van zijn hoofdpersoon leest, denk je niet alleen maar: dat is een jongen met autisme. Even verderop krijg je ook begrip voor hem.

Meestal is het verwarrend en niet te snappen wat mensen zeggen dat je moet doen. Mensen zeggen bijvoorbeeld vaak ‘Stil zijn’, maar ze zeggen er niet bij hoe lang je stil moet zijn. Of je ziet een bordje met NIET OP HET GRAS LOPEN terwijl er zou moeten staan NIET OP HET GRAS LOPEN IN DIT PARK, want er is een heleboel gras waar je wel op mag lopen,
Ook weet ik niet wat vader bedoelt als hij zegt ‘Bemoei je niet met andermans zaken’, want ik weet niet wat hij bedoelt met ‘andermans zaken’, want ik doe een heleboel dingen met andere mensen, wat andermans betekent, op school en in winkel en in de bus, en voor zijn werk gaat hij andermans huizen in om hun ketels en hun verwarming te maken. En dat zijn allemaal andermans zaken.

Je denkt als lezer nu: die jongen mag dan misschien autistisch zijn, maar ergens heeft hij gelijk.

5 – Personage bedenken en uitwerken – Laat de lezer je personage verkeerd inschatten

Het belangrijkste ingrediënt voor een onvergetelijk personage ligt in het verlengde van het vorige punt.

Jezelf kunnen verplaatsen in de persoon over wie je leest, is fijn. Maar personages krijgen pas echt kleur als je dénkt dat je ze begrijpt en doorgrondt, maar als later toch blijkt dat je het verkeerd hebt gezien. Niets doet zo veel voor een verhaal als een personage dat in de loop van het verhaal opeens een verrassende kant van zichzelf laat zien. Vooral als je achteraf denkt: dit had ik kunnen zien aankomen.

Een schoolvoorbeeld van deze techniek is te vinden in het korte verhaal Een frisse duik van Roald Dahl. De hoofdpersoon Mr. Bottibol verblijft op een cruiseschip en heeft met andere passagiers voor een groot bedrag gewed dat ze vertraging zullen oplopen door een storm.

Storm

Als die storm plotseling gaat liggen en hij zijn inzet dreigt te verliezen, overweegt hij het lot een handje te helpen. Hij wil overboord springen, in de hoop dat de kapitein het schip zal stoppen, zodat er alsnog vertraging zal ontstaan.

Maar dan moet er natuurlijk wel iemand getuige zijn van zijn sprong en alarm slaan. Bottibol denkt de perfecte getuige te hebben gevonden als hij een oude vrouw op het achterdek staat, een vrouw waarvan hij het gezicht niet goed kan zien.

Hij keek zenuwachtig om zich heen. Er viel slechts één mens te bekennen, een oudere vrouw met heel dikke enkels en enorme billen die over de reling leunde en uitstaarde over de zee. Ze droeg een persianer mantel en ze had de kraag opengeslagen, zodat Mr Bottibol haar gezicht niet kon zien.

Als Bottibol over de reling springt in de veronderstelling dat zijn medepassagier de kapitein zal waarschuwen, blijkt de vrouw een totaal ander personage te zijn dan je in eerste instantie vermoedt (lees het verhaal via Bol.com voor 99 cent, of hier in het Engels, gratis).

Personage bedenken? Denk eens aan een dubbele bodem

In een boek kan een dubbele bodem van een personage natuurlijk veel subtieler worden uitgewerkt dan in een kort verhaal. Een prachtig voorbeeld is het personage van Harper Lee dat ik bij punt 1 introduceerde: Arthur ‘Boo’ Radley uit To Kill A Mockingbird, oftewel de buurman voor wie alle kinderen in de straat bang zijn.

Boo woont tegenover Scout, het meisje om wie het verhaal draait. Hij vertoont zich nooit op straat en daarom gaan er veel afschrikwekkende verhalen over hem. Hij zou een soort boeman zijn, die een hekel heeft aan kinderen.

In de loop van het verhaal blijkt echter dat Boo Radley om andere redenen binnen blijft dan de kinderen denken. Hij speelt zelfs een heroïsche rol in de ontknoping van het boek (die ik niet zal verklappen). Je krijgt als lezer opeens een totaal ander beeld van hem, net als de personages. Dit zegt een vriend van Scout aan het einde van het boek.

“Scout, ik geloof dat ik iets begin te begrijpen. Ik begin te begrijpen waarom Boo Radley al die tijd thuis is gebleven…dat doet hij omdat hij het wil.”

Boo Radley

Hoewel Arthur Radley slechts een bijrol vervult in To Kill a Mockingbird en hij in het verhaal maar één keer naar buiten komt en zijn ware gezicht laat zien, staat hij toch in deze lijst met de 100 beste fictionele personages uit de literatuur. Er is zelfs een rockband naar hem vernoemd.

Het laat zien hoe sterk het effect is van een personage met een dubbele bodem. Met de juiste technieken kun je alle spelers in je verhaal – hoe onbetekenend hun rol ook lijkt – uitwerken tot onvergetelijke personages.

Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.

Boek schrijven?

Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.

Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?

Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!

Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussen

Luister de Schrijfvis-podcast

Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.

Luister de podcast

Dit is hoe topschrijvers onvergetelijke personages uitwerken – 5 schrijftechnieken