Metaforen zoeken – hoe maak je een verhaal of boek beter met beeldspraak?

Eerst een bekentenis: ik ben de schrijver van één van de slechtste metaforen uit de geschiedenis van de Nederlandse literatuur. 

Deze volgende zin schreef ik op pagina 76 van mijn roman Savelsbos – (lees hier hoe ik mijn droom om een boek te schrijven waarmaakte)

Voorzichtig ging ik zitten in het losliggende gruis op de vloer, dat aanvoelde als een kussen waarin ik niet wilde wegzakken

Hoe ik precies bij deze metafoor kwam, weet ik niet. Maar brokjes steen vergelijken met een kussen waarin je kunt wegzakken, getuigt niet bepaald van vakmanschap op het gebied van metaforen zoeken. 

Hoe bedenk je dan wel een verrassende en toch herkenbare metafoor? Dat probeer ik  uit te zoeken in deze post (gebruik deze 7 nietszeggende metaforen in ieder geval niet (!).

(Wil je meer leren over aantrekkelijk schrijven? Volg dan mijn basiscursus Pakkend schrijven)

Wat is een metafoor eigenlijk?

Een metafoor is een stijlfiguur waarmee je de verbeelding van je lezer prikkelt door twee dingen met elkaar te vergelijken die op het eerste gezicht niets met elkaar te maken hebben, maar wel een abstracte overeenkomst hebben.  

De Griekse redenaar Aristoteles zei: ‘als je een metafoor gebruikt, geef je iets een naam die eigenlijk hoort bij iets anders.’ (Aristoteles had trouwens ook goede tips voor storytelling)

Hoe werkt dat dan precies?

Neem deze zin:
Jan is de langste speler van ons basketbalteam

Als ik er een metafoor van wil maken, zou ik zeggen:
Jan is de giraffe van ons basketbalteam 

Of stel dat je een kop vieze koffie aan het drinken bent, dan kun je zeggen:
Ik zit vieze koffie te drinken. 

Als je er een metafoor van maakt, geef je koffie een naam die eigenlijk bij een ander soort viezigheid hoort.
Ik zit een bak rioolwater te drinken. 

Versleten metaforen

Dit lijkt misschien eenvoudig. Maar de kunst bij het zoeken naar metaforen is origineel zijn. In het dagelijks leven gebruiken we vooral versleten vergelijkingen. 

Je zit erbij als een zoutzak.

Hij is het zwarte schaap van de familie. 

Zand erover.

Liefde maakt blind.

Je hebt deze metaforen al zo vaak gehoord dat je ze waarschijnlijk onbewust gebruikt, zonder dat je voor je gevoel nog dingen met elkaar vergelijkt. Sommige metaforen zijn zelfs zo versleten dat je niet eens precies weet waarover de vergelijking gaat.

Zij heeft een voetbalwedstrijd gespeeld met een gebroken teen, ze is een bikkel.

Vrijwel niemand weet nog dat ‘bikkel‘ een metafoor is. Het is een hard klompje dat vroeger werd gebruikt bij een oud-hollands spel. Oftewel: iemand die een bikkel is, is hard.  

tip 1 – Vermijd clichématige metaforen

Bij het schrijven van fictie kun je beter wegblijven van al deze versleten beeldspraak uit het dagelijks leven. Je wilt je lezers het liefste iets verrassends voorschotelen, een vergelijking die een beeld oproept dat ze nog niet kennen. Alleen dan krijgt je verhaal een soort extra laagje verbeelding.   

Mijn favoriete schrijver Stephen King zegt over metaforen dan ook het volgende in zijn schrijfhandboek Over Leven en Schrijven: 

De meest voorkomende valkuil in fictie is de toepassing van afgezaagde vergelijkingen, metaforen en beelden. ‘Hij rende als een gek’, ‘ze was zo mooi als een plaatje’, ‘Bob vocht als een leeuw’. Verspil mijn en andermans tijd niet met zulke clichés. Je lijkt er lui of dom door. 

Maar het is niet makkelijk om versleten metaforen te omzeilen, zo weet ik uit ervaring. Je wordt nu eenmaal beïnvloed door wat je hoort in het dagelijks leven. Alledaagse vergelijkingen schieten je tijdens het schrijfproces zo makkelijk te binnen dat je vaak niet eens beseft dat je ze gebruikt. 

Hoe ik zelf in de fout ging met metaforen

In mijn spannend roman Savelsbos komen veel metaforen voor, die bij nader inzien te gewoontjes zijn. Een kort overzichtje van drie minder geslaagde vergelijkingen uit mijn boek. 

• Toen we deze groeve als kinderen bezochten, werkten de struiken als een magneet op ons. Iets dat aantrekkingskracht heeft, wordt in het dagelijks leven al snel een magneet genoemd. Die vergelijking heb ik hier gedachteloos overgenomen.
• Voordat ik hier terugkeerde, was mijn leven als een nachtkaars aan het uitgaan. Erg standaard, de nachtkaars komt terug in elke vergelijking waarbij iets eindigt of afloopt.
•   Bedachtzaam loopt hij naar Steven, die als een zielig hoopje mens op de grond ligt, hoestend. Te cliché. Een zielig hoopje mens is de eerste term die bij je opkomt als iemand ziek, zwak of misselijk is.

Tip 2 – Zoek niet te geforceerd naar metaforen

Het tweede gevaar bij het bedenken van metaforen is dat je té origineel wilt zijn. Je gaat geforceerd zoeken naar vergelijkingen die niemand ooit nog heeft gebruikt, of naar beelden waarmee je allerlei verschillende gevoelens wilt oproepen. Dan kom je vaak uit bij iets dat simpelweg te vergezocht is. 

Zo ontstond de metafoor waarmee ik dit artikel begon.

Voorzichtig ging ik zitten in het losliggende gruis op de vloer, dat aanvoelde als een kussen waarin ik niet wilde wegzakken.

Eerst wilde ik hier gewoon iets schrijven als: ik ging zitten in het losliggende gruis op de vloer, dat als honderden speldjes in mijn handen prikte.

Maar ik wilde meer, ik probeerde de metafoor ook iets te laten zeggen over de geestelijke gesteldheid van de hoofdpersoon, zijn moeheid en zijn radeloosheid. Zo kwam ik op de vergelijking met een kussen waarin hij niet wilde wegzakken.

Zo’n metafoor is te bedacht en roept geen gevoel van herkenning op bij je lezer. Je verduidelijkt er niets mee. Sterker nog: je zorgt voor verwarring. Vond de hoofdpersoon het gruis van een steen lekker zacht aanvoelen? Ging hij slapen op de vloer?  

Gelukkig maken meer schrijvers deze fout. Stephen King schrijft hierover:

Kort geleden las ik de volgende zin in een binnenkort te verschijnen roman waarvan ik liever niet de titel noem. ‘Hij zat onverstoorbaar naast het lijk op de patholoog-anatoom te wachten, zo geduldig als iemand die op een broodje kalkoen wacht.’ Als hier een verduidelijkende connectie in zit, is die mij ontgaan. Ik deed het boek dan ook dicht zonder verder te lezen. 

Tip 3 – Monitor je gedachten

Maar hoe vind je dan wel een originele metafoor. Dat is vooral een kwestie van je eigen gedachten goed in de gaten houden. Vaak schieten interessante vergelijkingen je te binnen als je helemaal niet met schrijven bezig bent, maar als je aan het dagdromen bent, of wanneer je gedachten afdwalen.

Wees alert op die momenten. En dwing jezelf dan om  te denken aan het verhaal dat je schrijft.

Schrijver Ray Bradbury (winnaar van de Pullitzer Prize) zegt hierover in een interview met de Paris Review:   

Meestal krijg ik ideeën rond zonsopgang als ik langzaam wakker wordt. Ik heb dan wat ik noem ‘het theater van de ochtend’ in mijn hoofd, allerlei stemmen die beginnen te praten. Als ik een goede metafoor hoor, spring ik uit bed en leg ik ‘m vast, voordat hij weer weg is.   

(Bradbury bedacht ook deze schrijfoefening waarmee hij ruim 500 literaire verhalen schreef)

Zelf bedenk ik mijn beste metaforen juist ‘s avonds, vlak voordat ik ga slapen, als ik een beetje dromerig ben. Een originele vergelijking herken je volgens mij aan de inspiratie die je ermee kunt opwekken, ook bij jezelf.

Een goede metafoor laat je op een nieuwe manier naar de wereld kijken. 

Zo schreef ik eens een verhaal over mensen met albinisme en bedacht ik me: wat als je als kind voor het eerst in je leven een albino zou zien? Misschien zou je dan denken:

Die meneer is zo wit dat hij onzichtbaar wordt als hij zich wast, omdat hij dan het laatste restje kleur van zijn huid spoelt. 

Deze metafoor gebruikte ik in mijn verhaal De verdwijning van meneer Lucasie, waarmee ik uiteindelijk een prijs won.   

Voorbeelden van goede metaforen

Stephen King zegt over het schrijven van goede metaforen:

De weg naar goede vergelijkingen begint met helder zien en eindigt met helder schrijven, het soort schrijven waarbij gebruik wordt gemaakt van originele beelden en een eenvoudige woordkeus. 

Zijn favoriete vergelijking komt uit een boek van schrijver Raymond Chandler: 

Ik stak een sigaret op die naar de zakdoek van een loodgieter smaakte. 

Dit zijn een paar van mijn favoriete metaforen uit boeken van schrijvers die ik graag lees: 

De zon was een klein kind dat maar niet naar bed wilde: het was half negen geweest en nog steeds licht. 

John Green – Een weeffout in onze sterren

Als ik terugdenk aan mijn kindertijd en jongensjaren, verschijnt zonder uitzondering het beeld van Oeroeg in mij, als was mijn herinnering gelijk aan een van die toverplaatjes die we vroeger plachtten te kopen: drie voor een dubbeltje, geelachtig glanzende stukjes met lijm bestreken papier, waarover je met een potlood krassen moest, totdat de verborgen voorstelling aan het daglicht kwam. 

Hella Haasse in Oeroeg

Verliefdheid voelt als een buik met gesmolten suiker. 

Tommy Wieringa in Joe Speedboot 

Lees ook:
– Veel cijfers in je tekst? Gebruik dit lijstje voor een originele vergelijking

Leer pakkend schrijven

Kortom: metaforen wekken je verhaal tot leven. Maar er zijn er meer ingrepen waarmee je een tekst aantrekkelijker kunt maken. En gek genoeg leren we die niet op school. Hoe houd je zinnen kort en krachtig? Hoe geef je een verhaal een pakkende structuur. Hoe ráák je de lezer in zijn hart en hoofd? De meeste van die schrijftechnieken leerde ik pas toen ik ging schrijven voor mijn beroep.

Jij kunt je hier nu ook op je eigen tempo in bekwamen in mijn cursus Pakkend schrijven. Je traint jezelf met video’s, interactieve oefeningen en persoonlijke feedback om korter, krachtiger en pakkender te schrijven.  

Volg de cursus Pakkend schrijven!

——————————————————————————————————

Lees hier alle artikelen over fictie schrijven (boeken en korte verhalen)

Of lees al mijn algemene schrijftips voor zakelijke teksten

Als je weinig tijd hebt, lees dan in ieder geval deze posts:

1. Personificatie – met deze vorm van beeldspraak verlevendig je je teksten
2. Synoniemen zoeken? Met deze tips gaat het makkelijker
3. Blog schrijven? Lees hoe ik van 80 naar 80.000 lezers ging
4. Boek schrijven? Met dit stappenplan lukt het me te debuteren als auteur
5. Kort verhaal schrijven? Deze 7 inzichten van topauteurs helpen je op weg

Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.

Boek schrijven?

Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.

Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?

Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!

Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussen

Luister de Schrijfvis-podcast

Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.

Luister de podcast