Wat is een broodjeaapverhaal? En hoe herken je zo’n verhaal als iemand het aan je vertelt.
Als iemand antwoord kan geven op die vraag , is het Theo Meder. Hij is hoogleraar volksverhalen vertelcultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen en onderzoeker aan het Meertens instituut. Hij bracht de afgelopen jaren duizenden zogenoemde volksverhalen in kaart in de Nederlandse volksverhalenbank. En daar zaten veel broodjes aap bij.
Lees het interview hieronder om alles te weten te komen over broodjeaapverhalen. Lees ook het favoriete verhaal van Theo Meder.
(Lees hier het verschil tussen broodjeaapverhalen, sagen, legendes, mythes en sprookjes – en lees 5 gruwelijk scenes die zijn geschrapt uit moderne sprookjes)
Wat is een broodjeaapverhaal precies?
‘Een broodjeaapverhaal is een verzonnen verhaal waarin de hoofdpersoon meestal iets gruwelijks of beangstigends overkomt’, vertelt Meder. “Meestal is er geen duidelijke bron. De verteller heeft het verhaal weer gehoord van iemand anders.
Daarmee is een broodjeaapverhaal eigenlijk gewoon een volksverhaal dat steeds wordt doorverteld. Maar waar volksverhalen zich afspelen in vroegere tijden, is het broodjeaapverhaal aangepast aan de deze tijd. Het speelt zich bijna altijd af in de stad, in een moderne omgeving.
Daardoor zijn de verhalen zeer herkenbaar en aanstekelijk. Je kunt een broodje aap beschouwen als een soort breinvirus. Het blijft in je kop zitten en het is besmettelijk. Je denkt: dit verhaal moet ik doorvertellen. Zeker omdat er vaak ook een waarschuwing in zit.’
Kun je een voorbeeld geven van een broodjeaapverhaal
Theo Meder: ‘In een verhaal uit de jaren tachtig doet een vader boodschappen in de supermarkt met zijn baby en een hond. Als hij de boodschappen en zijn zoontje in de auto zet, loopt hij terug omdat hij is vergeten om cola te kopen. Hij laat zijn kind en de hond een paar minuten in de auto zitten.
Wanneer hij terugkomt, huilt de baby. Op het gezicht van jongetje zit bloed, en de hond heeft ook een bebloede bek. De man neemt aan dat de hond het kind heeft aangevallen. Hij wordt woedend en slaat het dier ter plekke dood.
Maar dan blijkt dat het kind is aangevallen door een rat, die uit een zak aardappelen in de kist boodschappen is gekropen. De hond probeerde het kind juist te beschermen.
Waarom is dit een typisch broodjeaapverhaal?
Nou, er zit eerlijk gezegd een addertje onder het gras.
Dit verhaal heeft alle kenmerken van een broodjeaapverhaal. Het speelt zich af in de moderne tijd, het is gruwelijk en er zit een waarschuwing in: oordeel niet te snel over dieren. Je zou dus zeggen dat dit een moderne sage is.
Maar wat blijkt uit literatuuronderzoek? Dit verhaal werd in de negentiende eeuw ook al verteld in Wales onder de naam Llewellyn and his dog Gelert, alleen ging het toen om een baby die in de bedstee lag. En er zijn zelfs aanwijzingen dat een vroege versie van het verhaal in de tweede eeuw na Christus al rondging in India. Het is dus een broodjeaapverhaal, maar wel met een volksverhaal als kern.
Heb je ook een voorbeeld van een broodjeaapverhaal dat wel in deze tijd is ontstaan?
Dan denk ik meteen aan het verhaal over de Momo-challenge, dat nog steeds de ronde doet op scholen.
Volgens het verhaal kunnen jongeren een speciale app downloaden om in contact te komen met een zekere Momo. Of ze ontvangen uit het niets een bericht van dit wezen.
Momo is een monsterachtig wezentje dat je uitdaagt om verschillende challenges te doen, zoals midden in de nacht opstaan, of heel lang je adem inhouden. De challenges worden steeds gevaarlijker, en uiteindelijk vraagt Momo de jongere om zelfmoord te plegen. De boodschap is: pas op voor deze geheimzinnige app.
Zo’n waarschuwing werkt: een school in Nijmegen stuurde zelfs een brief naar alle ouders om hen op de hoogte te stellen van de Momo-Challenge.
Maar het is niet echt waar?
Nee. Het is een broodjeaapverhaal. Er zouden in het buitenland zogenaamd al meerdere jongeren om het leven gekomen door Momo. Maar als je berichten over die zelfmoorden beter onderzoekt, blijkt dat het weliswaar gaat om jongeren die suïcide hebben gepleegd, maar niet door een app of een contact met Momo.
Er bestaat ook geen Momo-app. Als jongeren al berichten krijgen van Momo zijn dat waarschijnlijk klasgenoten die een grap uithalen. De foto van het monstertje dat rondgaat, is simpelweg een foto van een sculptuur dat is gemaakt door een Japanse kunstenares. Het verhaal is dus onzin. Een jaar eerder ging er eenzelfde soort broodje aap rond, maar toen heette de Momo-challenge de Blue Whale-challenge.
Door het waarschuwende effect dat van deze verhalen uit gaat nemen leerkrachten en ouders het steeds opnieuw serieus. Zo serieus dat ze elkaar ervoor waarschuwen.
Kan een broodjeaapverhaal ook slim worden gebruikt door bedrijven om meer bekendheid te krijgen?
Theo Meder: Dat gebeurt soms ja. Een goed voorbeeld is de eerder genoemde anekdote over de kangoeroe die wegvlucht met een jasje van een toerist. Het verhaal werd gebruikt voor een reclame van Gore-tex, een fabrikant van regenjassen.
Maar in Nederland komt het ook voor. In een reclamespot met de titel Even Apeldoorn bellen van Centraal Beheer zat bijvoorbeeld ooit het verhaal van een man die naar huis rijdt in een cementwagen. Daar aangekomen, ziet hij een sportwagen met open dak voor zijn deur staan. En als hij door het raam naar binnen gluurt, ziet hij dat er een knappe man in pak op de bank zit, die zijn vrouw een bos bloemen geeft. De man vermoedt overspel, wordt woedend en stort de sportwagen vol met cement.
Uiteindelijk blijkt dat de goed geklede bezoeker een tv-presentator is, die zojuist heeft aangebeld om te vertellen dat het stel een sportwagen heeft gewonnen. Dit verhaal is niet verzonnen door Centraal beheer of een reclamebureau. Het was een broodjeaapverhaal dat al een tijdje rondging.
Wat is uw favoriete broodjeaapverhaal?
Dat gaat over een gezin dat in de jaren negentig naar een huisje in Center Parcs ging en zagen dat de vorige bewoners nog niet waren vertrokken. Er zat nog een groepje Hells Angels in de woonkamer.
‘Sorry’, zeiden de leden van de motorbende. ‘Zet jullie bagage maar gewoon neer en ga een stukje wandelen. Dan maken wij alles schoon, en kunnen jullie zo naar binnen.’
Het gezin besloot inderdaad een stukje te gaan lopen. Toen ze terugkeerden, was het huisje spik en span, en hun bagage was zelfs netjes ingeruimd in de kasten. ‘Wat hebben we toch veel vooroordelen over de Hell’s Angels’, zei de vrouw tegen de man. ‘Het zijn eigenlijk gewoon ontzettend aardige mensen.’
Toen de leden van het gezin twee weken later de fotorolletjes had laten ontwikkelen, vielen ze bijna van hun stoel van verbazing. Op de foto’s stonden de Hell’s Angels, met hun broek naar beneden, tussen hun billen zaten de tandenborstels van de gezinsleden.
Wat maakt dit verhaal zo goed dat het steeds wordt doorverteld?
In de eerste plaats natuurlijk de even onsmakelijke als humoristische twist aan het einde. Maar er wordt ook een vooroordeel bevestigd in het verhaal: Hell’s Angels zijn niet te vertrouwen. Mensen vinden het fijn als een verhaal hun mening versterkt, daarom spelen veel broodjeaapverhalen daarop in.
In veel broodjeaapverhalen zit behalve een waarschuwing ook een levensles. Neem de anekdote van de man die de hond met de bebloede bek doodslaat, of de man die vermoedt dat zijn vrouw vreemdgaat en een auto volstort met cement. De boodschap in deze verhalen is: denk eerst even na voordat je handelt.
Heeft u zelf wel eens een broodje-aap-verhaal verzonnen?
Theo Meder: Ik heb ooit wel pogingen gedaan. Ik dacht: ik heb er zo veel gelezen, dat moet mij ook lukken. Maar ik kwam niet verder dan een half verhaal over een gescheiden vrouw die de loterij won, waarna haar ex weer bij haar introk.
Daar zat een idee achter. In veel broodjeaapverhalen en sprookjes zit een element van de wensdroom. De hoofdpersoon overkomt iets waar veel mensen van dromen, zoals de loterij winnen. In sprookjes zie je dit ook vaak: een domme boerenzoon trouwt bijvoorbeeld met een prinses.
Maar het lukte mij uiteindelijk niet om een goed broodjeaapverhaal te bedenken. Niets dat ik verzon, had die zogenoemde earworm, dat wat je ook hebt bij populaire liedjes op de radio, dat het in je hoofd blijft zitten. Een broodjeaapverhaal verzinnen is echt een vak apart.
Podcast over broodjeaapverhalen en sprookjes
Luister ook de Schrijfvis-podcast met Theo Meder. Hij vertelt in deze aflevering over een broodjeaapverhaal dat de oorlog in Irak ontketende. Maar je hoort ook de ongecensureerde oerversie van roodkapje.
Luister de podcast via Spotify Luister de podcast via AppleBekijk al mijn berichten over storytelling
Of lees in ieder geval:
- Dit is de basis van storytelling in 2 stappen (vaak wordt er veel te ingewikkeld over gedaan)
- Deze storytelling-techniek van Aristoteles is nog steeds goud waard
- Dit zijn de 22 beste boeken over schrijven
Schrijf je net als 10.000 anderen in voor mijn wekelijkse schrijftip. De ‘gouden’ tip ontvang je meteen! Klik op de mail.
Boek schrijven?
Abonneer je op mijn speciale nieuwsbrief voor schrijvers van boeken. Elke week inspiratie en tips.
Wie is Schrijfvis eigenlijk? En wat kun je hier doen?
Klik op de button en neem een kijkje bij de cursussen: je kunt meteen beginnen!
Welke schrijfcursus op Schrijfvis past bij jou? Vergelijk de cursussenLuister de Schrijfvis-podcast
Verrassende interviews met inspirerende schrijvers, copywriters, journalisten zoals Mensje van Keulen, Govert Schilling, Aartjan van Erkel, Jozua Douglas en de bekendste literair agent van Nederland.
Luister de podcast
